محمد بن همام اسکافی
«محمد بن همام»، معروف به «ابوعلی بغدادی اسکافی» (م، ۳۳۶ ق)، از اصحاب نائبان خاص امام زمان علیه‌السلام و از محدثان موثق شیعه در عصر غیبت صغری می‌باشد. کتاب «منتخب الانوار فی تاریخ الائمة الاطهار» از تألیفات مهم اوست.
| نام کامل | ابوعلی محمد بن همام اسکافی |
| زادروز | ۲۵۸ قمری |
| زادگاه | اسکاف، عراق |
| وفات | ۳۳۶ قمری |
| مدفن | بغداد |
| اساتید |
محمد بن عثمان، عبدالله بن جعفر حمیری، احمد ابن ادریس، علی بن محمد بن ریاح،... |
| شاگردان |
احمد بن محمد برقی، جعفر بن محمد بن قولویه، علی بن ابراهیم، ابوغالب زراری،... |
| آثار |
|
زندگی‌نامه
ابوعلی محمد بن همام اسکافی، در ششم ذی الحجه سال ۲۵۸ هـ.ق در «اسکاف» نام محلی بین بصره و کوفه در خانواده‌ای تازه مسلمان به دنیا آمد. پدرش ابوبکر همام بن سهیل از شیعیان و ارادتمندان امام حسن عسکری علیه‌السلام بود. وی نامه‌ای به محضر آن حضرت ارسال و درخواست کرد که برای او دعا کند تا خداوند سبحان فرزند صالحی به او عنایت کند که نجیب و از دوستداران اهل بیت علیهم‌السلام باشد. امام عسکری علیه‌السلام در پاسخ وی فرمود: خداوند متعال برای او چنین فرزندی عنایت خواهد کرد.
به هر حال، ابوعلی محمد اسکافی با دعای ویژه امام حسن عسکری علیه‌السلام، به دنیا آمد و همانند پدرش از دوستداران اهل بیت علیهم‌السلام و از شیعیان مخلص گردید.
ابوعلی بغدادی اسکافی سرانجام در روز پنج‌شنبه ۱۹ جمادی الثانی سال ۳۳۲ یا ۳۳۶ قمری در ۷۷ سالگی بدرود حیات گفت. او در مقابر قریش در بغداد به خاک سپرده شد.
شخصیت علمی
اسکافی یکى از شخصیت‌هاى بزرگ شیعه و یکى از یاران نزدیک «نواب خاص» امام زمان علیه‌السلام بود. او گاهى نزد آنان مى‌رفت و آنان نیز سخنان امام زمان یا روایات دیگر ائمه علیهم السلام را بر او املا مى‌فرمودند. برخى از دستورات و توقیعات امام زمان از طریق اسکافى به دست ما رسیده است.
صاحب «جامع الرواة» مى‌گوید: «قبل از وفات محمد بن عثمان، برخى از بزرگان و چهره‌هاى سرشناس شیعه مانند ابوعلى اسکافى نزد محمد بن عثمان رفتند تا جانشین خود را معرفى نماید و او نیز حسین بن روح را از طرف امام زمان به آنان معرفى نمود.»
ابن همام به عنوان یک عالم برجسته امامی در بخش عمده‌ای از دوره غیبت صغری و در زمان نواب اربعه امام زمان(عجل الله تعالی فرجه)، توانست در موقعیت‌های حساس به تبیین و تشریح مبانی اعتقادی و سیاسی امامیه بپردازد. با بررسی آثاری چون کمال الدین صدوق، الغیبه طوسی و دلائل الامامة طبری آملی، می‌توان نقش او را در تبیین مسائل مربوط به امام زمان و غیبت آن حضرت و اخبار مربوط به نواب اربعه تا حدی متوجه شد.
اسکافی به بغداد و شهرهای مختلف مهاجرت کرد تا از محضر بزرگان و علمای نامدار شیعه بهره ببرد. از جمله مشایخ و اساتید او عبارتند از: عثمان بن سعید، محمد بن عثمان و حسین بن روح نوبختی (هر سه از نواب اربعه)، ابراهیم بن هاشم، عبدالله بن جعفر حمیری، احمد ابن ادریس، علی بن محمد بن ریاح و علی بن محمد رازی.
شخصیت‌هاى بزرگى نیز از او روایت نقل مى‌کنند مانند: احمد بن محمد برقی، جعفر بن محمد بن قولویه، علی بن ابراهیم، هارون بن موسی تلعکبری، ابوغالب زراری، ابراهیم بن محمد بن معروف، احمد بن ابراهیم.
آثار و تألیفات
روایات فراوانى از محمد بن همام اسکافى در کتاب‌هاى معتبر روایى نقل شده است. همچنین کتب زیر از تألیفات منسوب به اوست:
- الأنوار فی تاریخ الأئمه علیهم‌السلام؛
- کتاب التمحیص؛ که جزء مصادر «بحار الأنوار» است؛
- المزار؛ که شیخ حر عاملی به ابن همام نسبت داده است؛
- کتابی در فهرست آثار امامیه.
در نظر عالمان
- نجاشى در معرفی او مى‌گوید: «هو شیخ اصحابنا و متقدمهم له منزلة عظیمة کثیر الحدیث جلیل القدر ثقة»؛ او شیخ اصحاب ما و از بزرگان قدماى شیعه مى‌باشد. او داراى مقام و منزلتى بزرگ است و احادیث فراوانى را روایت کرده و فردی موثق است.
- شیخ طوسى نیز مى‌گوید: «ابوعلى محمد بن همام اسکافى شخصیتى جلیل القدر و مورد اطمینان است و روایات فراوانى را روایت کرده‌است.»
پانویس
منابع
- سایت اندیشه قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، حافظ فرزانه.
- سید تقى واردى، روز شمار تاریخ اسلام، جلد چهارم، ماه جمادی الثانی.
- "اسکافی، محمد بن همام"، ویکی نور.